TOKİ (Toplu Konut İdaresi Başkanlığı), özellikle Erdoğan Bayraktar'ın başkanlık yaptığı dönemde Türkiye'nin inşaat ve şehirleşme tarihinde önemli bir rol oynamıştır. Bu dönem, TOKİ'nin sadece bir konut üretim kurumu olmaktan çıkıp, stratejik ve sosyal bir kalkınma modeline dönüşmesini sağlamıştır.
TOKİ'nin İnşaat ve Şehircilikteki Önemi…
1984 yılında afet mağdurlarına konut üretmek amacıyla kurulan TOKİ, Erdoğan Bayraktar'ın liderliğinde vizyonunu genişletmiştir. Bu süreçte kurum, sadece afetzedelere değil; evsizlere, engellilere, yeni evleneceklere, dar gelirli ailelere ve şehit-gazi yakınlarına da umut olmuştur. TOKİ, 87 milyonluk bir milletin duasını alan bir kurum haline gelmiştir.
Başakşehir, Ataşehir, Çekmeköy gibi semtler, Bayraktar döneminde modern şehirleşme örneklerine dönüşmüş, TOKİ'nin dokunduğu her yer bir yaşam merkezine çevrilmiştir. Bu sayede, zengin ile fakir arasındaki mekânsal eşitsizlikler azaltılmış, dar gelirli vatandaşlar da modern konutlarda yaşama imkânına kavuşmuştur.
TOKİ, sadece konut üretmekle kalmamış; okul, hastane, karakol, askeri tesis, sanayi bölgesi gibi birçok alanda da stratejik projeler üretmiş, halktan sanayiciye kadar birçok kesimin kalkınmasında rol oynamıştır. Bu kalkınmacı anlayış, ülke ekonomisine de ciddi katkılar sunmuştur. Bayraktar'ın "Ben Türkiye'yi baştan sona yenileyebilirim" vizyonu, kentsel dönüşümde de etkisini göstermiştir.
Bayraktar döneminde yapılan TOKİ konutları, büyük depremlerde dahi ayakta kalarak güvenliğin ve kalitenin sembolü olmuştur. Bu durum, onun mühendislik ve müteahhitlik tecrübesinin bir başarısı olarak görülmektedir.
TOKİ'nin Sosyal Devlet Anlayışındaki Rolü…
TOKİ, Türkiye'de sosyal devlet ilkesinin en önemli yansımalarından biri olarak kabul edilmektedir. Anayasa'da güvence altına alınan sosyal devlet anlayışı, bireylerin temel ihtiyaçlarının devlet eliyle karşılanmasını esas alırken, barınma hakkı bu ihtiyaçların başında gelir. TOKİ, özellikle dar gelirli kesimlerin konut ihtiyacını karşılayarak sosyal devletin asli görevlerinden birini üstlenmiştir.
Erdoğan Bayraktar'ın başkanlık döneminde TOKİ, düşük ve orta gelirli vatandaşlar, emekliler, engelliler, şehit aileleri ve yeni evlenen çiftler gibi çeşitli sosyal kesimlere hitap eden geniş kapsamlı bir konut politikası geliştirmiştir. TOKİ'nin projeleri, Türkiye'nin dört bir yanında hem kentsel hem de kırsal alanda yaşam kalitesini artırmıştır. Özellikle konut edinme imkânı olmayan kesimlere yönelik yapılan düşük taksitli, uzun vadeli ve kura sistemiyle dağıtılan konutlar sayesinde, sosyal adaletin sağlanmasına somut katkılar sunulmuştur.
TOKİ, sadece konut üretmekle kalmayıp; eğitim (okul), sağlık (hastane), ibadet (cami), güvenlik (karakol), spor ve sosyal donatı alanları inşa ederek yaşamı bütüncül bir şekilde dönüştürmektedir. Böylece TOKİ, bir "konut üreticisi" olmanın ötesine geçerek yaşam alanı tasarımcısı ve toplumsal kalkınma aktörü haline gelmiştir.
Kentsel Dönüşümde TOKİ Modeli: Başarı ve Kriz Noktaları…
Türkiye'de hızla artan nüfus, plansız kentleşme ve yaşlanan yapı stoku, kentsel dönüşüm ihtiyacını kaçınılmaz kılmıştır. Bu dönüşümün en önemli aktörlerinden biri TOKİ'dir. TOKİ, afet riski taşıyan bölgelerdeki yapıların yıkılıp yerine güvenli ve modern yerleşim alanlarının inşa edilmesi sürecini yürütmüştür.
Başarı Noktaları
* Güvenli Konut Üretimi: TOKİ'nin tünel kalıp sistemleri ve zemin etütlü projeleriyle ürettiği yapılar, deprem gibi afetlere karşı daha güvenli yapılar sunmuştur. Özellikle 2023 Kahramanmaraş merkezli depremde TOKİ konutlarının ayakta kalması, yapı güvenliği konusundaki başarısını teyit etmiştir.
* Sosyal Konut ve Eşitlikçi Dönüşüm: TOKİ, barınma hakkını önceleyen bir anlayışla dar gelirli vatandaşları modern konutlarla buluşturarak kentsel dönüşümün "sosyal dönüşüm" olmasını sağlamıştır.
* Yeni Yaşam Alanları ve Kent Planlaması: Başakşehir, Kayaşehir gibi birçok yeni yerleşim alanında parklar, okullar, sağlık tesisleri ve camilerle birlikte planlı kentleşmenin örneklerini sunmuştur.
Kriz Noktaları ve Eleştiriler
* Yerinden Etme ve Sosyal Dokunun Zedelenmesi: Bazı projelerde, özellikle gecekondu bölgelerinde yaşayan halkın yerlerinden uzaklaştırılması ve sosyal çevre uyumsuzlukları sorunlara yol açmıştır.
* Katılımcılık Eksikliği: TOKİ'nin birçok kentsel dönüşüm projesi merkeziyetçi bir anlayışla yürütülmüş, yerel halkın kararlara katılımı sınırlı kalmıştır.
* Rant Odaklı Eleştiriler ve İmaj Sorunu: Bazı projelerde TOKİ'nin özel sektörle işbirliği yaparak lüks konut üretimine yöneldiği ve asıl hedef kitlesi olan dar gelirli kesimin göz ardı edildiği yönünde eleştiriler olmuştur.
* Belediyelerle Yetki Çatışması: Kentsel dönüşüm yetkisinin merkezi idarede (TOKİ) toplanması, yerel yönetimlerle zaman zaman yetki çatışmalarına neden olmuştur.
Erdoğan Bayraktar Dönemi TOKİ Projelerinin Teknik ve Sosyal Değerlendirmesi
2002–2011 yılları arasında TOKİ Başkanlığı görevini yürüten Erdoğan Bayraktar dönemi, Türkiye’de konut üretimi, kentsel dönüşüm ve şehir planlaması açısından bir dönüm noktası olmuştur.
Teknik Değerlendirme
* Yapı Güvenliği ve Deprem Dayanıklılığı: Bayraktar döneminde TOKİ projelerinde tünel kalıp sistemleri ve zemin etütlerine dayalı inşaat, temel ilkeler haline getirilmiştir. Bu sistemler, deprem riski taşıyan bölgelerde bina dayanıklılığını artırmış, büyük depremlerde TOKİ yapılarının ayakta kalması bu yaklaşımın başarısını kanıtlamıştır.
* Standartlaşma ve Seri Üretim Modeli: TOKİ, seri üretim mantığıyla çalışarak hızlı ve ekonomik çözümler üretmiştir. Tip proje uygulamalarıyla maliyet düşürülmüş, enerji verimliliği gözetilmiş ve binlerce konut kısa sürede tamamlanmıştır.
* Altyapı ve Sosyal Donatı Bütünlüğü: Sadece konut değil; okul, sağlık ocağı, cami, karakol, ticaret alanı gibi sosyal donatılar da her projeye entegre edilerek "yaşam alanı tasarlayan" bir kuruma dönüşülmüştür.
Sosyal Değerlendirme
* Dar Gelirlilere Yönelik Konut Politikası: Bu dönemin en önemli sosyal yönlerinden biri, düşük ve orta gelirli ailelerin konut sahibi yapılmasıydı. Peşinatsız veya düşük peşinatlı sistemler, uzun vadeli, düşük faizli taksit imkanları, engelli, şehit/gazi aileleri, emekliler ve gençler için kontenjanlar uygulamaya konmuştur.
* Yeni Şehircilik Modeli ve Sosyal Entegrasyon: Başakşehir, Kayaşehir, Ataşehir ve benzeri projelerle planlı kentleşme ve yeni yaşam merkezleri inşa edilmiştir. Bu projelerde zengin ve yoksul mahalle ayrımı ortadan kaldırılmış, modern altyapı ve ulaşım olanakları sunulmuştur.
* Kentsel Dönüşümde Sosyal Direnci Azaltma Stratejisi: Kentsel dönüşüm projelerinde TOKİ, yerinden edilen hak sahiplerini mağdur etmeden, çoğunlukla aynı bölgede ya da yakın mesafede yeniden konut sahibi yapmayı hedeflemiştir.
Sonuç Olarak...
Erdoğan Bayraktar dönemi, TOKİ'nin bir inşaat kurumundan sosyal devletin barınma politikalarını uygulayan stratejik bir aktöre dönüştüğü bir dönemdir. Teknik olarak güvenli, hızlı ve ekonomik konut üretimi; sosyal olarak ise halkın her kesimini kapsayan eşitlikçi bir yaklaşım bu dönemin temel karakteristiğini oluşturur. TOKİ, Türkiye'nin modernleşme hamlesinde ciddi bir rol oynamış ve gelecekteki konut ve kent politikaları için güçlü bir model ve hafıza oluşturmaktadır.
Sizce TOKİ'nin gelecekteki rolü, bu deneyimler ışığında nasıl şekillenmeli ve hangi alanlara odaklanmalıdır?